Монгол гэрийн уламжлалт халз, хээ нь зөвхөн гоёл чимэглэл төдий биш, харин соёлын бэлгэдэл, ур ухааны өв, гэрийн эзний нийгмийн байр суурь, итгэл үнэмшлийг илэрхийлдэг онцгой элемент юм.
1. Халз гэж юу вэ?
- Тодорхойлолт
Халз нь гэрийн хана, унь, тооно, хаалга зэрэг модон хэсгүүд дээр зүсэлт, сийлбэр, будгаар зурсан гоёлын зурлага, уран зургийн хээ юм. - Үүрэг
- Гэрийн модыг чимэглэх, өнгө үзэмж нэмэх
- Хорт муу энергиэс хамгаалах бэлгэдэл
- Эзний эд хөрөнгө, зэрэг дэвийг илтгэх
- Хийц
Халзыг улаан, шар, ногоон, хөх, цагаан өнгөөр буддаг бөгөөд өнгө бүр тусдаа бэлгэдэлтэй:- Улаан – Нар, гал, амьдралын эрч хүч
- Шар – Итгэл үнэмшил, буян заяа
- Ногоон – Байгаль, өсөлт хөгжил
- Хөх – Тэнгэр, амар амгалан
- Цагаан – Цэвэр ариун, сайн сайхан
2. Хээний төрөл
Монгол гэрийн модон хийцийн дээрх хээ нь ихэвчлэн монгол хээ угалз буюу уламжлалт геометрийн болон байгалийн дүрслэлүүдээс бүрддэг.
a. Хилэнц хээ
- Дугуй, дөрвөлжин хослуулсан геометрийн хэлбэр
- Муу ёрын хүчнээс хамгаалах
b. Өлзий хээ (Хос өлзий)
- Аз жаргал, эв найрамдлын бэлгэдэл
- Хосоор дүрслэгдсэн ороомог шугам
c. Үүлэн хээ
- Тэнгэрийн мандал, сайн сайхныг илтгэнэ
- Мягмар, долгион хэлбэрийн шугамтай
d. Галын хээ
- Амьдралын эх сурвалж, нарны дулаан
- Гэрийн тулга, галтай холбогдсон бэлгэдэл
e. Луу, бурхны хээ
- Шарын шашны нөлөөгөөр үүссэн
- Хүч чадал, хамгаалалт, сүсэг бишрэлийн утга
3. Байршил
- Тооны халз – Тоонон дээр нар, үүл, галын хээ зурна.
- Унь, хана – Эвтэй, бат бөхийг бэлгэдсэн геометрийн болон хос өлзий хээ.
- Хаалга – Хамгийн гоёмсог, нарийн хээтэй хэсэг. Энэ нь айлын нүүр царай, зочныг угтах бэлгэдэлтэй.
- Тулга орчим – Галын хээ, өлзий хээг түлхүү хэрэглэнэ.
4. Соёлын ач холбогдол
- Халз, хээ нь уламжлалт мод урлал болон монгол зургийн чухал хэсэг.
- Хээ угалз нь зөвхөн гоёл төдийгүй ёс суртахуун, зан заншил, ертөнцийг үзэх үзэл-ийг шингээсэн.
- Халзтай гэр нь ихэвчлэн баячууд, ноёдын хэрэглээ байсан бол энгийн айлууд энгийн будаатай, бага хээтэй гэр хэрэглэдэг байжээ.
5. Орчин үеийн чиг хандлага
- Лазер сийлбэр болон компьютерийн загвар ашиглан уламжлалт хээг шинэ технологитой хослуулж байна.
- Гэрийн хээний өнгө, дүрслэл нь экспортын зах зээлд соёлын онцлогийг харуулах гол “брэнд” болж байгаа.
- Халз, хээг сэргээн хадгалах, өвлүүлэх нь ЮНЕСКО-гийн соёлын өвийг хамгаалах ажлын нэг хэсэг.